Χρηματιστήριο Αθήνας, έτος 1987 - Πριν 25 χρόνια

Το ''κραχ'' της Μαύρης Δευτέρας στη Νέα Υόρκη και οι εξελίξεις στο ΧΑ.

Το ''κραχ'' της Μαύρης Δευτέρας, όπως τότε ονομάστηκε η κατάρρευση του Χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης στις 19.10.1987, που παρέσυρε τα χρηματιστήρια όλου του κόσμου και εκείνο της Αθήνας φυσικά, δεν είναι η μόνη σημαντική χρηματιστηριακή εξέλιξη του συγκεκριμένου έτους. 

Το 1987 είναι και το έτος που κορυφώνεται η 3ετής περίπου (1985 - 1987) ανοδική φάση στο ρηχό Χρηματιστήριο της Αθήνας (ΧΑ), με απίστευτα κέρδη που ξεπερνούν και το 400% σε λιγότερο από 10 μήνες, αφού είχε προηγηθεί μια μακρά πτωτική περίοδος.

Είναι επίσης το έτος που ξαφνικά και βίαια αντιστρέφεται η έντονα ανοδική τάση στο ΧΑ για να μετατραπεί σε κατακόρυφη πτώση, όταν στις 19.10.87 καταρρέει το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης.

Είναι το έτος που, παρά την έντονη μετά το κραχ της Νέας Υόρκης πτώση, το ΧΑ κατορθώνει να κλείσει με κέρδη μεγαλύτερα του 160%. Ένα από τα πλέον ανοδικά στην ιστορία του.

Είναι το έτος που προσελκύει νέο επενδυτικό κοινό με τις συναλλαγές να εκτοξεύονται κατά 13 και πλέον φορές έναντι του προηγούμενου έτους.

Όμως η εκρηκτική άνοδος του 1987 δεν ήρθε έτσι ξαφνικά ή τυχαία. Είχαν δημιουργηθεί οι απαραίτητες προϋποθέσεις και είχε διαμορφωθεί το κατάλληλο κλίμα.

Μερικά χρόνια πριν και συγκεκριμένα το 1984, μετά από συνεχή πτωτική πορεία μιας 10ετίας , το Χρηματιστήριο της Αθήνας έχει πιάσει «πάτο». Οι αποτιμήσεις των μετοχών ήταν πλέον ελκυστικές (ο δείκτης Ρ/Ε κυμαινόταν γύρω στο 5 και οι μερισματικές αποδόσεις γύρω στο 10%). Η διεθνής οικονομία είχε αρχίσει να ανακάμπτει, όπως και οι διεθνείς χρηματιστηριακές αγορές. Οι προοπτικές μιας σειράς εταιρειών άρχιζαν να διαγράφονται θετικές. Έτσι το 1984 έκαναν την εμφάνισή τους στο ΧΑ οι πρώτες δειλές ανοδικές αντιδράσεις.

Το επόμενο έτος, το 1985, λαμβάνονται από την κυβέρνηση μέτρα «Σταθεροποίησης της οικονομίας» (στις 11.10.1985), με στόχο τη βελτίωση του ισοζυγίου πληρωμών και την καταπολέμηση του πληθωρισμού. Οι επιδράσεις των μέτρων είναι θετικές. Κυρίως ωφελούνται οι εξαγωγικοί κλάδοι όπως κλωστοϋφαντουργία, τσιμέντα κλπ. Στις διεθνείς χρηματιστηριακές αγορές επικρατούν ανοδικές τάσεις. Το ΧΑ δεν παραμένει αδιάφορο, εμφανίζονται οι πρώτες ενδείξεις ότι μπαίνει σε φάση ανάκαμψης. Τελικά το 1985 ο Γενικός Δείκτης του ΧΑ αυξάνεται κατά 20% περίπου (κατά 19,89%), ενώ οι ετήσιες συναλλαγές ανέρχονται μόλις σε 2,4 δις δραχμές.

Το έτος 1986 η εμπιστοσύνη των επενδυτών στις δυνατότητες της ελληνικής οικονομίας σιγά – σιγά αποκαθίσταται, ενώ η ψυχολογία έχει αρχίσει να μεταβάλλεται σε θετική, το επενδυτικό ενδιαφέρον αυξάνεται, ενώ το διεθνές κλίμα είναι καλό. Αποτέλεσμα, το 1986 ο Γενικός Δείκτης του ΧΑ να παρουσιάσει σημαντική άνοδο κατά 46,38%, με τις ετήσιες συναλλαγές σχεδόν να διπλασιάζονται και να φτάνουν τα 4,5 δις δραχμές. Συγκεκριμένα ο νέος προσαρμοσμένος Γενικός Δείκτης του ΧΑ, (που και σήμερα χρησιμοποιούμε), κλείνει στις 31.12.86 στις 103,9 μονάδες

Έτσι, το έτος 1987 μπαίνει με τις καλύτερες προϋποθέσεις. Οι προσπάθειες για τη σταθεροποίηση της οικονομίας έχουν αρχίσει να αποδίδουν με αποτέλεσμα να εδραιώνεται η εμπιστοσύνη των επενδυτών στην ακολουθούμενη οικονομική πολιτική. Το ενδιαφέρον για το Χρηματιστήριο γίνεται εντονότερο. Η υποτυπώδης ζήτηση για μετοχές, που υπήρχε κατά τα προηγούμενα χρόνια, πλέον αυξάνεται με ρυθμούς όλο και πιο έντονους. Οι παλαιοί επενδυτές επαναδραστηριοποιούνται μετά από μια δεκαετία και πλέον, ενώ σε κάποιους θύμιζε "μέρες του 1972", όπως χαρακτηριστικά έλεγαν.

Εξελίξεις έτους 1987: 

Το πρώτο τρίμηνο του 1987 είναι καθαρά ανοδικό. Ειδικότερα ο πρώτος μήνας του έτους (Ιανουάριος) κλείνει με σημαντικά κέρδη για το ΧΑ και το Γενικό Δείκτη αυξημένο κατά 24%. Ο νέος προσαρμοσμένος δείκτης, από 103,9 μονάδες στις 31.12.86, ανέρχεται στις 128,9 μονάδες στις 31.1.87. Η άνοδος συνεχίζεται αμείωτη καθ’ όλο το τρίμηνο. Έτσι τον Φεβρουάριο ο Γενικός Δείκτης παρουσιάζει μικρή άνοδο (+5,2%) και πολύ μεγαλύτερη τον Μάρτιο (+27,2%), για να κλείσει στις 31.3.1987 στις 172,6 μονάδες. Ήδη τα συνολικά κέρδη στο ΧΑ κατά το πρώτο τρίμηνο του 1987 ανέρχονται σε 66,1%. Σημαντική στην άνοδο είναι και η συμβολή των "Ξένων" κεφαλαίων (Funds που επενδύουν σε Αναδυόμενες Αγορές), που αγοράζουν κυρίως μετοχές τραπεζών και μεγάλων βιομηχανικών εταιρειών (blue chips).

Το δεύτερο τρίμηνο του 1987, από άποψη μεταβολής τιμών των μετοχών, είναι πιο ήρεμο, αλλά το ενδιαφέρον παραμένει αμείωτο. Ο Γενικός Δείκτης του ΧΑ παρουσιάζει αυξομειώσεις, χωνεύοντας προφανώς τη μεγάλη άνοδο του πρώτου τριμήνου, για να κλείσει στο τέλος Ιουνίου στις 171,8 μονάδες.

Το τρίτο τρίμηνο του 1987 είναι έντονα ανοδικό. Προς το τέλος του καλοκαιριού και τις αρχές του φθινοπώρου, στο ΧΑ οι τιμές των μετοχών, όπως και οι συναλλαγές, αυξάνονται κατακόρυφα. Δεν υπήρχαν τότε περιορισμοί ή όρια στα ποσοστά ημερήσιας μεταβολής των τιμών.

Προτιμούνται από το χρηματοπιστωτικό κλάδο οι μετοχές των Τραπεζών (κυρίως Εθνικής, Τράπεζας Πίστεως, Τράπεζας Εργασίας, Εμπορικής κλπ), αλλά και των Ασφαλειών (Εθνική Ασφαλιστική, Αστήρ), των Εταιρειών Επενδύσεων (ΕΕΕΧ, Επενδύσεις Πίστεως, Επενδύσεις Εργασίας κλπ), καθώς και η νεοεισηγμένη “Διερευνητές Άλφα” (η μετέπειτα Άλφα Leasing). Από τις Βιομηχανικές εταιρείες μεγάλη εμπορευσιμότητα έχουν τα τσιμέντα (Τιτάν, Ηρακλής, Χαλκίδα), οι μεταλλουργικές αλλά και άλλες εταιρείες (Αλουμίνιο, Βιοχάλκο, Λιπάσματα, ακόμη και Λαυρεωτική κλπ). Εκείνες όμως που κερδίζουν το μεγάλο ενδιαφέρον των μικροεπενδυτών είναι οι μετοχές του κλάδου της Κλωστοϋφαντουργίας (κυρίως των εταιρειών Κλωστήρια Ναούσης, ΜΑΚΛΩ, ΕΤΜΑ, Λέκκας, ΓΕΠΑ, η νεοεισηγμένη Ελφίκο και πολλές ακόμη).

Το νέο επενδυτικό κοινό που προσελκύεται, με όλα τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα που μπορεί αυτό να διαθέτει, δίνει ακόμη μεγαλύτερη ώθηση στις τιμές. Ένα τυχαίο γεγονός θα μπορούσε να αντιστρέψει δραματικά την ψυχολογία του, λόγω άγνοιας και φόβου.

Συγκεκριμένα, μεγάλα κέρδη γράφει ο Γενικός Δείκτης του ΧΑ τον Ιούλιο (+18,8%), τον Αύγουστο (+30,1%) και κυρίως τον Σεπτέμβρη (+40,1%). Στο τέλος Σεπτέμβρη ο Γενικός Δείκτης έχει κατορθώσει εντός του τριμήνου να υπερδιπλασιαστεί φτάνοντας τις 390,3 μονάδες. Τα συνολικά κέρδη του γ΄τριμήνου ανέρχονται στο 127%, ενώ η άνοδος από την αρχή του έτους μέχρι το τέλος Σεπτέμβρη φτάνει το 275%. Πλέον η ζήτηση έχει επεκταθεί με μεγαλύτερη ένταση στις μετοχές των μικρότερων εταιρειών.

Γίνονται εισαγωγές νέων εταιρειών στο ΧΑ, ενώ αρκετές από τις ήδη εισηγμένες προχωρούν σε αύξηση του μετοχικού τους κεφαλαίου.

Όμως και η κερδοσκοπία, κυρίως από το καλοκαίρι του 1987 έως και τον Οκτώβρη μήνα, ευρίσκεται σε πλήρη έξαρση. Πλέον αγοράζεται οτιδήποτε πουλιέται.

Να σημειωθεί ότι η διαπραγμάτευση των μετοχών γινόταν τότε ξεχωριστά ανά κλάδο (πχ μόνο Τράπεζες, μόνο κλωστήρια κλπ) και για συγκεκριμένα μικρά χρονικά διαστήματα. Οι εντολές για αγορά ή πώληση δινόταν είτε τηλεφωνικά ή από το « κάγκελο». Οι τιμές, που αναγράφονταν σε κύβους, άλλαζαν χειροκίνητα στο ταμπλό. Μπορεί η τεχνολογία να ήταν απούσα, αλλά η εικόνα του ΧΑ ήταν γραφική. Κάποιοι ξένοι φωτογράφιζαν το ταμπλό, και στιγμιότυπα της διαδικασίας, σαν αξιοθέατο άλλων εποχών.

Επίσης τότε οι τίτλοι δεν ήταν άυλοι (όπως έγινε αρκετά αργότερα) αλλά έντυποι, τυπωμένοι σε χαρτί (με ειδικές προδιαγραφές ασφαλείας), έτσι στη γλώσσα των θαμώνων της Σοφοκλέους οι μετοχές λέγονταν απλώς «χαρτιά».

Ήταν η περίοδος της άκρατης ευφορίας, που όπως συνήθως συμβαίνει, δεν μπορεί να κρατήσει για πολύ.

Το τελευταίο τρίμηνο του 1987 είναι και το πλέον δραματικό. Από άκρατη ευφορία περάσαμε αυτόματα στο φόβο και τον πανικό.

Τον Οκτώβριο ο Γενικός Δείκτης του ΧΑ εκτοξεύεται σε ύψη πρωτόγνωρα για την εποχή εκείνη. Στα μέσα του μήνα Οκτωβρίου, κυμαίνεται στα επίπεδα των 500 μονάδων περίπου. Έτσι σε σύντομο διάστημα επιτυγχάνονται υπερβολικά κέρδη.

Οι αποτιμήσεις των εταιριών έχουν φθάσει πλέον σε υψηλά, μη διατηρήσιμα, επίπεδα. Ένα τυχαίο αρνητικό γεγονός θα ήταν αρκετό να αντιστρέψει δραματικά την τρελή εκείνη πορεία του Χρηματιστηρίου Αθηνών. Και το γεγονός αυτό δεν άργησε να έρθει.

Στις 19.10.87 ημέρα Δευτέρα, το Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης καταρρέει και ο Dow Jones βυθίζεται σημειώνοντας πτώση κατά 22,6% σε μια μόνο μέρα. Σε πέντε συνεδριάσεις, από τις 13 ως τις 19 Οκτωβρίου του 1987, ο Dow Jones έχει πλέον χάσει το 1 / 3 της αξίας του.

Το ''κραχ'' της Μαύρης Δευτέρας όπως ονομάστηκε, μεταδίδεται αυτόματα στα Χρηματιστήρια όλου του κόσμου. Πλήρης αντιστροφή της επενδυτικής διάθεσης. Σύγχυση και πανικός παντού. Οι απανταχού επενδυτές "έμοιαζαν σαν το πανικόβλητο κοινό σ’ ένα κατάμεστο θέατρο, όπου όλοι τρέχουν να βγουν από την αίθουσα από τη μία και μοναδική έξοδο κινδύνου, με αποτέλεσμα πολλοί να ποδοπατηθούν" όπως ειπώθηκε χαρακτηριστικά τότε. 

Η κατάσταση είχε ξεφύγει από κάθε έλεγχο. Τρομακτικές ήταν οι απώλειες και σε ολόκληρη την Ευρώπη και την Ιαπωνία. Τότε ήταν που άκουσα για πρώτη φορά και τη φράση "φτερνίζεται η Αμερική και κρυολογεί η Ευρώπη".

Φυσικό ήταν το μικρό και ρηχό Αθηναϊκό Χρηματιστήριο να επηρεαστεί πολλαπλάσια. Η άνοδος διακόπηκε βίαια. Οι επενδυτές αιφνιδιάστηκαν. Το ΧΑ παρέμεινε κλειστό για τις 4 επόμενες μετά το ''κραχ'' εργάσιμες μέρες, με την ελπίδα να ξεπεραστεί ο αρχικός πανικός, να επικρατήσει η ψυχραιμία και να αποκατασταθεί κάπως η ηρεμία στην αγορά. Όταν όμως τελικά το ΧΑ άνοιξε, δεν απέφυγε την κατάρρευση. Οι απώλειες την πρώτη μέρα (26.10.87) έφτασαν το 12,6%, αλλά και να ήθελε κάποιος να πουλήσει ουσιαστικά δεν μπορούσε. Αγοραστές δεν υπήρχαν, μόνο πωλητές. Την δεύτερη μέρα (27.10) η πτώση μειώθηκε στο 6% και την τρίτη (29.10) περιορίστηκε στο 3,2%. Είχαν κάνει την εμφάνισή τους κάποιοι αγοραστές, ενδεχομένως θεωρώντας τις τιμές ελκυστικές. Οι συνολικές απώλειες και των 3 ημερών έφτασαν το 20,6%.

Η παγκόσμια κατάρρευση των χρηματιστηρίων ενέτεινε τους φόβους για μία ακόμη Μεγάλη Ύφεση. Πολλοί είχαν αρχίσει τότε να παραλληλίζουν την κατάσταση του Οκτωβρίου 1987 με εκείνη του 1929. Όμως τότε (το 1929) η αιτία ήταν τα θεμελιώδη προβλήματα της αμερικανικής οικονομίας. Τώρα ποιος ήταν ο λόγος της κατάρρευσης; Γιατί οι αγορές επέλεξαν τη 19η Οκτωβρίου; Ήταν τότε πολύ δύσκολο να δοθεί μια πειστική απάντηση.

Αργότερα, που η κατάσταση ηρέμησε, φάνηκε πως αιτίες του κραχ του ΄87, μεταξύ άλλων, ήταν:

- Οι πολύ υψηλές αποτιμήσεις. Οι μετοχές κινήθηκαν έντονα ανοδικά στο μεγαλύτερο μέρος του 1987, αναρριχώμενες σε επίπεδα που δεν ήταν δυνατό να διατηρηθούν. Σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσαν να δικαιολογηθούν από τα θεμελιώδη μεγέθη. Με ιστορικούς όρους, οι τιμές των μετοχών είχαν προσεγγίσει επίπεδα που προηγούνταν κατά πολύ των επιχειρηματικών κερδών. Γενικά η αγορά ήταν πολύ υψηλά, έψαχνε κάποια αφορμή για να διορθώσει .

- Οι αποδόσεις των ομολόγων και γενικότερα των επιτοκίων ήταν μεγαλύτερες από εκείνες των μετοχών. (Συγκεκριμένα τα επιτόκια του δολαρίου είχαν αυξηθεί και μάλιστα απότομα, ιδίως εκείνα των μακροπροθέσμων ομολογιών και των ενυπόθηκων δανείων. Ξεκινώντας από τα επίπεδα του 8% ή και λιγότερο στις αρχές Ιανουαρίου, η απόδοση των ομολόγων του Αμερικάνικου Δημοσίου 30ετούς διάρκειας έφτασε το 10,4% δύο μέρες πριν το κραχ της 19ης Οκτωβρίου. Αντίστοιχα η απόδοση των μετοχών, εκφρασμένη από τα κέρδη ανά μετοχή σαν ποσοστό των τρεχουσών τιμών, έπεσε κάτω από το 5% στα τέλη Αυγούστου παρουσιάζοντας μεγάλη απόκλιση από την αντίστοιχη απόδοση των ομολόγων).

- Η νέα τεχνολογία στις συναλλαγές και οι νέες αναπόδεικτες επενδυτικές στρατηγικές, που καταπόνησαν την αγορά. Κάποιοι τότε έφτασαν σε σημεία υπερβολής θεωρώντας ως υπεύθυνη τη νέα τεχνολογία, «ήταν σαν να πάτησαν την ίδια στιγμή όλοι μαζί το κουμπί της ανοιχτής πώλησης» είπαν.

- Υπήρχαν ακόμη ανησυχίες για τις επιπτώσεις στην οικονομία και την αγορά από την ένταση και τις εχθροπραξίες στον Περσικό Κόλπο, μεταξύ Ιράν και Ιράκ.

Μετά από δυο μήνες έντονων διακυμάνσεων, οι αγορές ξεκίνησαν να ανακάμπτουν. (Ο ευρύτερος χρηματιστηριακός δείκτης Standard & Poor΄s 500 ολοκλήρωσε το 1987 με μικρά κέρδη ύψους 2,59%). Η αμερικανική οικονομία συνέχισε να αναπτύσσεται.

Σε λιγότερο από δύο έτη οι μετοχές είχαν επιστρέψει στα υψηλά της περιόδου πριν το κραχ. Σήμερα, τον Οκτώβριο του 2012, ο δείκτης Dow Jones, που κυμαίνεται γύρω στις 13.350 μονάδες, είναι αυξημένος κατά 7 φορές σε σχέση με το κλείσιμο της Μαύρης Δευτέρας (που ήταν στις 1.738 μονάδες). Το μεγάλο κραχ της Νέας Υόρκης θα αποτελεί πάντα ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για το πόσο απρόβλεπτες και ασταθείς είναι οι χρηματοπιστωτικές αγορές. 

Τι ακριβώς όμως επιπτώσεις είχε το κραχ στο ελληνικό χρηματιστήριο; Ποια ήταν η συνέχεια;

Στην Αθήνα, μετά τις συνολικές απώλειες των 3 πρώτων ημερών (που έφτασαν το 20,6%) ακολούθησε ανοδική αντίδραση τις τρεις επόμενες ημέρες, χάρις και στο γεγονός ότι εν τω μεταξύ είχε κάπως ανακάμψει η Αμερική και η Ευρώπη. Έτσι στις 30.10.87 σημειώθηκε μικρή άνοδος κατά 1,8%, στις 2.11.87 πολύ μεγάλη άνοδος κατά 11,2% (λες και το κακό είχε οριστικά περάσει) και τέλος στις 3.11.87 η άνοδος περιορίστηκε στο 1,2%. Το σύνολο της ανοδικής αντίδρασης κάλυψε το μεγαλύτερο μέρος της πτώσης, που είχε προηγηθεί. Ήταν η καλύτερη ευκαιρία για απεγκλωβισμό των επενδυτών από την αγορά. Ακολούθησε συνεχής σχεδόν πτώση, με τους πανικόβλητους επενδυτές να έχουν το βλέμμα στραμμένο στη Νέα Υόρκη και τις ελπίδες ομοίως.

Πριν ακόμη προλάβει η αγορά της Αθήνας να συνέλθει, δέχεται δεύτερο κτύπημα, όταν η κυβέρνηση εγκαταλείπει το σταθεροποιητικό οικονομικό της πρόγραμμα, με την απομάκρυνση στις 26.11.87 του Υπουργού Εθνικής Οικονομίας (Κ. Σημίτη). Χάνονται έτσι οι ελπίδες ανάκαμψης. Τότε (στις 26.11.87) σημειώνεται κατακόρυφη πτώση κατά 12%. Η πτώση συνεχίζεται με αμείωτη ένταση και τις επόμενες ημέρες.

Έτσι στις 7.12.87 (οπότε σημειώνεται ο "πάτος" της περιόδου, περί τις 200 μονάδες), ο Γενικός Δείκτης έχει χάσει πάνω από το 60% της αξίας του από την κορυφή, που είχε σημειωθεί στις 15.10.87.

Η πτωτική τάση αντιστρέφεται βίαια αλλά για πολύ μικρό χρονικό διάστημα, όταν το Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας εξαγγέλλει επενδυτικά κίνητρα. Αποτέλεσμα η σφοδρή ανοδική αντίδραση της αγοράς, με το Γενικό Δείκτη να πραγματοποιεί σε 4 ημέρες (από 8.12 έως και 11.12.87) εκπληκτικό άλμα με άνοδο μεγαλύτερη του 50%, καλύπτοντας το μέγιστο μέρος των προηγούμενων απωλειών του. Ήταν επίσης μια ακόμη καλή ευκαιρία για τον απεγκλωβισμό από την αγορά.

Στη συνεχεία χάνεται ένα μέρος των κερδών, για να κλείσει το έτος 1987 χαμηλά στις 272,5 μονάδες, με σημαντική όμως άνοδο από τις αρχές του έτους. Άνοδος που, παρά την μεγάλη μετά το κράχ πτώση, ανήλθε για το σύνολο του έτους στο +162,34% .

Συνοπτικά για το έτος 1987, οι λόγοι της ανόδου ήταν: Οι χαμηλές αποτιμήσεις των μετοχών, οι σχεδόν απαξιωμένες μετοχές. 
Η άνοδος στα διεθνή μεγάλα χρηματιστήρια. 
Οι εφαρμογή προγράμματος σταθεροποίησης της οικονομίας, που διαμόρφωσαν θετική επενδυτική ψυχολογία. 

Οι λόγοι της πτώσης στη συνέχεια ήταν: 

Το ''κραχ'' στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Η εγκατάλειψη του σταθεροποιητικού οικονομικού προγράμματος. 
Οι τιμές των μετοχών, μετά την άνοδο είχαν διαμορφωθεί σε υπερβολικά υψηλά επίπεδα. 

Με όλα αυτά, το 1987 ήταν πράγματι μια άκρως ενδιαφέρουσα χρονιά, από τις πλέον ενδιαφέρουσες στην ιστορία του. 

________________________
Πηγές: Κυρίως ο οικονομικός τύπος της εποχής εκείνης (Ναυτεμπορική, Εξπρές, Κέρδος, Business Week, κλπ). Επίσης οι εκδόσεις του Χρηματιστηρίου Αθηνών.