Η Αθήνα του 19ου αιώνα όπως δεν την έχουμε ξαναδεί

Σε 5 φωτογραφίες από το Περοδικό "Κ" της Καθημερινής:

«Η Αθήνα από την ανατολή στη δύση, 1821-1896», μια ταινία της σκηνοθέτιδας Μαρίας Ηλιού, θα παρουσιαστεί από τις 13 Φεβρουαρίου έως τις 26 Απριλίου στο κεντρικό κτίριο του Μουσείου Μπενάκη, στο Κολωνάκι, παράλληλα με μια φωτογραφική έκθεση. 

Η ταινία, πιάνει το νήμα της αφήγησης από το 1821 και την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης. Η Αθήνα τότε ήταν μια μικρή και ασήμαντη πόλη περίπου 8.000 κατοίκων –χριστιανών, μουσουλμάνων και εβραίων, χωρίς ιδιαίτερα εθνοτικά χαρακτηριστικά–, που απογοήτευε όσους Ευρωπαίους έφταναν προσδοκώντας να αντικρίσουν κάτι από την αίγλη της κλασικής αρχαιότητας.

Μέσα από 180 ακουαρέλες, γκραβούρες αλλά και φωτογραφίες, όταν πλέον η τεχνολογία δίνει αυτή τη δυνατότητα, το ντοκιμαντέρ καταγράφει τις αλλαγές στην Αθήνα, αποτιμώντας και τον ρόλο όσων διαχειρίστηκαν τη μοίρα της. Πρώτος ο Καποδίστριας άσκησε οικιστική πολιτική, αναθέτοντας το 1828 στους αρχιτέκτονες Σταμάτη Κλεάνθη και Έντουαρτ Σάουμπερτ την εκπόνηση του πολεοδομικού σχεδίου της πόλης και τον σχεδιασμό δημοσίων κτιρίων.

Ο Λόρδος Έλγιν και το συνεργείο του αφαιρούν τα μάρμαρα του Παρθενώνα. Χαλκογραφία του Edward Dodwell, ο οποίος συνέπεσε τυχαία με τον Έλγιν στην Αθήνα. (Αρχές 19ου αιώνα / Ευγενική παραχώρηση: Packard Humanities Institute)

Ο Όθωνας, που έφτασε στην Ελλάδα το 1834, σε ηλικία μόλις 17 ετών, έθεσε σε εφαρμογή νέο σχέδιο. Αυτό όμως που κυρίως ενδιέφερε τους Βαυαρούς –οι οποίοι κατείχαν όλες τις σημαντικές θέσεις στο Δημόσιο και στον στρατό– ήταν πώς θα αναδείξουν τα αρχαία μνημεία και μόνο αυτά. Έτσι συντελέστηκε ένα μεγάλο έγκλημα: ό,τι μεσολαβούσε από το τέλος του αρχαίου κόσμου μέχρι εκείνα τα χρόνια έπρεπε να απομακρυνθεί. Πολλά από τα βυζαντινά και οθωμανικά μνημεία καταστράφηκαν. Ανάμεσά τους και 72 από τις 140 αθηναϊκές εκκλησίες... 

Η αγορά στην οδό Πανδρόσου, στα τέλη του 19ου αιώνα. (Άγνωστος φωτογράφος / Ευγενική παραχώρηση: Library of Congress)

Μέχρι την αποχώρηση του Όθωνα, οι πρώτες «κοσμοϊστορικές» αλλαγές είχαν συντελεστεί όχι μόνο στον οικιστικό ιστό αλλά και στο modus vivendi των Αθηναίων: στην Αιόλου, στην Ερμού και στη Σταδίου χτυπούσε η καρδιά της πόλης, το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο ιδρύθηκε το 1837 αλλά μέχρι το 1842 στεγαζόταν στη οικία των Σ. Κλεάνθη και Ε. Σάουμπερτ στην Πλάκα, τα σπίτια της ελίτ χτίζονταν γύρω από το παλάτι, ο κήπος της βασίλισσας Αμαλίας πρόσφερε ευχάριστη διαφυγή από τη σκόνη και τη ζέστη τα καλοκαίρια. 

Η κατασκευή της Ακαδημίας Αθηνών τη δεκαετία του 1880. Αριστερά, με το ψηλό καπέλο, ο Ερνέστος Τσίλερ, δεξιά ο αρχιτέκτονας του κτιρίου, Θεόφιλος Χάνσεν. (Φωτογράφος: Πιθανώς ο Πέτρος Μωραΐτης / Ευγενική παραχώρηση: Academy of Fine Arts, Vienna)

Η έλευση του Γεωργίου Α΄ το 1863 –λίγα χρόνια μετά την επιδημία χολέρας, που είχε προκαλέσει τον θάνατο του 10% του πληθυσμού και είχε διαλύσει τη διοίκηση– προκάλεσε ενθουσιασμό και αισιοδοξία: οι Αθηναίοι θεώρησαν ότι είχαν αφήσει οριστικά πίσω τους τα δύσκολα. Ο γάμος του βασιλέως με μια ορθόδοξη, την Όλγα, έδωσε διαφορετικό τόνο στη βασιλεία, την ώρα που η πρωτεύουσα μεγάλωνε και ομόρφαινε: η Μητρόπολη χτίστηκε κοντά στα ανάκτορα (είχε και αυτό τον συμβολισμό του), πολλά δημόσια έργα ξεκίνησαν, υψηλής φιλοδοξίας και μεγάλης κλίμακας, όπως η Τριλογία της Πανεπιστημίου (Εθνική Βιβλιοθήκη-Πανεπιστήμιο-Ακαδημία Αθηνών), Έλληνες της Διασποράς, όπως ο Σίνας, συνέβαλλαν με κάθε τρόπο.

Ο ποταμός Ιλισός, η γέφυρα και το Πανόραμα ΘΩΝ, που χτίστηκε το 1895 και ήταν σύμβολο μοντερνισμού για την εποχή. (Αρχές 20ού αιώνα, Άγνωστος φωτογράφος/ Ευγενική παραχώρηση: Library of Congress)

Μέχρι και την έβδομη πρωθυπουργία του Χαρίλαου Τρικούπη και την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων, το 1896, παρακολουθούμε, μέσα από το σπάνιο οπτικό υλικό αλλά και τα στοιχεία που μας δίνουν οι αφηγητές, τον μετασχηματισμό της Αθήνας σε μια πόλη σύγχρονη, που όμως παραμένει... υβριδική. Από τη μια η μπουρζουαζία με τα μοντέρνα ευρωπαϊκά ενδύματα και από την άλλη τα φτωχικά (οθωμανικά ακόμη, αρκετά χρόνια μετά την απελευθέρωση) ρούχα των λαϊκών τάξεων· από τη μια τα γαϊδουράκια των μικροπωλητών και από την άλλη το ιππήλατο τραμ Νο 16 (Ιπποκράτους-Μητροπόλεως)· από τη μια οι ταπεινές μπιραρίες στις όχθες του Ιλισού και από την άλλη η Αθηναϊκή Λέσχη που άνοιξε το 1875 και έγινε στέκι των μεγαλοαστών· από τη μια ο εκσυγχρονισμός και από την άλλη ο σεβασμός, συχνά η εμμονή, στην παράδοση. 

Οι Αθηναίοι γιορτάζουν τα Κούλουμα. Φωτογραφία του Γουίλιαμ Τζον Γουντχάους

Μέχρι την Αυστραλία έφτασε η Μαρία Ηλιού για να συγκεντρώσει το υλικό που χρειαζόταν για την ταινία. Εκεί, για παράδειγμα, μπόρεσε να εξασφαλίσει μερικές από τις σπάνιες φωτογραφίες (σε γυάλινες πλάκες) του καθηγητή Αρχαίων Ελληνικών στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ, Γουίλιαμ Τζον Γουντχάους (1866-1937), ο οποίος είχε επισκεφτεί την Αθήνα το 1892, έχοντας στις αποσκευές του μια πρωτοποριακή για την εποχή κάμερα, και απαθανάτισε στιγμές από τη ζωή της πόλης – όπως η εκπληκτική φωτογραφία στην οποία οι Αθηναίοι γιορτάζουν τα Κούλουμα. (...) 

Μετά την ταινία «Η Αθήνα από την ανατολή στη δύση, 1821-1896» θα ακολουθήσουν άλλες τέσσερις της Μαρίας Ηλιού: «H Αθήνα και η Μεγάλη Ιδέα, 1896-1922», «Η Αθήνα των συγκρούσεων, 1922-1950», «Η Αθήνα μεγαλούπολη, 1950-1974», «Η Αθήνα της Ευρώπης, 1974-2021». 

Πηγή: kathimerini.gr