Ζούμε, αλήθεια, την παρακμή της Δύσης;

Σηματοδοτούν οι διχασμοί των δυτικών κοινωνιών, οι ανίκανες ηγεσίες και ο πόλεμος μια ιστορική καμπή; Ή οι φιλελεύθερες δημοκρατίες είναι πιο ανθεκτικές απ’ ό,τι οι ίδιες φαίνεται να πιστεύουν;

Κοινή λέξη, επικίνδυνη ιδέα

Του Σταύρου Ζουμπουλάκη / Καθημερινή

Η «Παρακμή της ∆ύσης» του Οσβαλντ Σπένγκλερ έχει συζητηθεί κατά κόρον και έχει κριθεί, όπως και ο ίδιος ο συγγραφέας της γενικά. Δεν έχει νόημα μια νέα συζήτηση εδώ, κάτι που εξάλλου είναι αδύνατο να γίνει μέσα σε λίγες αράδες. Θα θυμίσουμε μόνο ότι το βιβλίο γνώρισε τεράστια επιτυχία στη Γερμανία στο ευρύ κοινό – όχι στους ιστορικούς. Ο Σπένγκλερ άλλωστε δεν απευθυνόταν σε αυτούς, τις εξονυχιστικές μονογραφίες των οποίων περιφρονούσε. Εκείνοι που ενθουσιάστηκαν με αυτόν, ο οποίος αυτοπροσδιοριζόταν ως ο Κοπέρνικος της Ιστορίας, δεν τον διάβασαν ως ιστορικό αλλά ως προφήτη, που είχε το βλέμμα του στραμμένο στο μέλλον. Εμπνεόμενος σταθερά από τον Νίτσε, φθέγγεται ρήματα αληθείας για το ιστορικό πεπρωμένο, με απόλυτη βεβαιότητα, λες και του τα υπαγορεύει ο Θεός («τάδε λέγει Κύριος»), ο τόνος όλου του βιβλίου είναι προφητικός. Το αποκαλυπτικό κλίμα του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου οδήγησε τους κατοίκους της Ευρώπης στη βίαιη συνειδητοποίηση ότι κάθε πολιτισμός είναι θνητός, όπως έγραψε αρχή αρχή ο Βαλερύ στο διάσημο δοκίμιό του «Η κρίση του πνεύματος» (1919), και γέννησε στις ψυχές τους την αγωνία για το τέλος και του δικού τους πολιτισμού. 

Σε αυτό το κλίμα γράφεται και διαβάζεται το βιβλίο του Σπένγκλερ. Οι πολιτισμοί είναι σαν τα λουλούδια: φυτρώνουν, αναπτύσσονται, μαραίνονται και πεθαίνουν. Το ίδιο θα συμβεί και με αυτόν τον πολιτισμό της Δύσης, τον πολιτισμό της δημοκρατίας, του φιλελεύθερου ατομικισμού και της προόδου. Οι αναγνώστες του βιβλίου του Σπένγκλερ, ιδίως του Β΄ μέρους, το 1922, είναι οι αυριανοί ενεργοί ναζιστές. Οι ρητά αντιδημοκρατικές ιδέες του θα διατυπωθούν με ανατριχιαστική σαφήνεια στα καθαρά πολιτικά βιβλία του που θα ακολουθήσουν την «Παρακμή». Μπορεί την αφορμή σήμερα να μας τη δίνει η εκατονταετηρίδα του διάσημου βιβλίου, ο Σπένγκλερ δεν ήταν πάντως ο πρώτος που μίλησε για ιστορική παρακμή εν γένει και για την παρακμή της Δύσης ειδικότερα. Την ίδια πάνω-κάτω εποχή, Ιταλοί κοινωνιολόγοι (Μόσκα, Φερέρο, Παρέτο) θα μιλήσουν, από κοινωνιολογική σκοπιά, για την ιδέα της παρακμής. Ηταν όλοι τους αντιδημοκράτες.

Και σήμερα γίνεται συχνά-πυκνά λόγος για την παρακμή της Δύσης. Πολλοί ρητορεύουν με πάθος για τον θάνατό της, σαγηνευμένοι οι ίδιοι από αυτήν την προοπτική και ενσπείροντας γύρω τους τον φόβο και την ανησυχία. Ο Σπένγκλερ διαρκώς επιστρέφει. Στη σημερινή Γαλλία τον εκτελωνίζει ο ακροδεξιός διανοούμενος Αλέν ντε Μπενουά.

Με ποιο κριτήριο αποφάσισαν όλοι αυτοί ότι σήμερα η Ευρώπη βρίσκεται σε παρακμή; Με κριτήριο το βιοτικό επίπεδο, την ανάπτυξη της επιστήμης, τη δημόσια υγεία, την παιδεία; Με ποιο; Στηρίζουν συνήθως τα λογύδριά τους στο θολό πεδίο της ηθικής, όπου μπορούν άνετα να ονομάζουν ηθική παρακμή και κατάπτωση ό,τι για άλλους είναι αξιοτίμητο. Δεν θέλω να πω ότι όλα είναι ρόδινα στην Ευρώπη σήμερα. Ούτε είναι ούτε θα γίνουν ποτέ στην Ιστορία. Η απλοϊκή όμως ιδέα της γενικής παρακμής δεν εξηγεί τίποτε ούτε φωτίζει τον τρόπο των ιστορικών αλλαγών. 

Οι σημερινοί ιεροκήρυκες της ευρωπαϊκής παρακμής είναι κατά κανόνα εναντίον της ιδέας της ενωμένης Ευρώπης, λατρεύουν μόνο τα εθνικά λάβαρα. Το κύριο επιχείρημά τους, με το οποίο αποκτούν και διευρύνουν το ακροατήριό τους, είναι η εχθρότητα προς τους μετανάστες, ειδικά τους μουσουλμάνους μετανάστες: μια Ευρώπη με τζαμιά δεν είναι Ευρώπη, έχει ήδη αλωθεί, η ευρωπαϊκή ταυτότητα έχει αλλοιωθεί. Μέσα σε ένα πέλαγος αυταρχικών, αντιδημοκρατικών καθεστώτων ή και ωμών δικτατοριών, που μισούν τη Δύση, τι άλλο είναι περισσότερο υπερασπίσιμο από αυτήν (ως πολιτική και πολιτιστική έννοια και όχι γεωγραφική), μια Δύση βεβαίως της δημοκρατίας, του πλουραλισμού, της δικαιοσύνης, της υποδοχής και της φιλοξενίας;

Δεν θέλω με όλα αυτά να πω ότι πρέπει να αποσύρουμε τη λέξη παρακμή από το λεξιλόγιό μας. Διόλου. Θα συνεχίσουμε να τη χρησιμοποιούμε, κάνοντας λόγο, επί παραδείγματι, για την παρακμή ενός τομέα οικονομικής δραστηριότητας ή ό,τι άλλο. Εκείνο που θέλω να πω είναι ότι το σημερινό κήρυγμα για την παρακμή της Ευρώπης είναι ένας λόγος αντιδραστικός, μισαλλόδοξος και ακροδεξιός.

* Ο κ. Σταύρος Ζουμπουλάκης είναι συγγραφέας, πρόεδρος της Εθνικής Βιβλιοθήκης.

Πηγή: kathimerini.gr
(Η 1η άποψη από τις 6 που αναδημοσιεύουμε από σχετικό άρθρο)