του Τάσου Οικονόμου
Το «εθνικό αφήγημα», την ιστορία της κρίσης, το ξεχασμένο ακρωνύμιο «PIGS» για τις σπάταλες χώρες της Νότιας Ευρώπης εξετάζει ο Ετιέν Οζέ*, ένας αφοσιωμένος μελετητής της προπαγάνδας, σε συνέντευξή του στην «Κ». Ο Γάλλος καθηγητής και συγγραφέας αναλύει τη χειραγώγηση της πληροφόρησης στο ψηφιακό περιβάλλον, εξετάζει το αφήγημα της κρίσης και πώς αυτό διαμορφώνεται από τις εταιρείες των δημοσίων σχέσεων, ενώ χαρακτηρίζει τον Εντουαρντ Σνόουντεν «μοντέρνο Προμηθέα».
– Στο σημερινό ψηφιακό περιβάλλον, πόσο δύσκολο είναι για τον πολίτη να ξεχωρίσει τι είναι ορθή πληροφόρηση και τι προπαγάνδα;
– Η προπαγάνδα, για να το θέσω απλά, είναι ο έλεγχος των πεποιθήσεων των ανθρώπων. Δεν περιστρέφεται γύρω από την αλήθεια ή το ψέμα, αλλά γύρω από τη δημιουργία ιστοριών οι οποίες θα θεωρούνται αληθείς, καθώς δεν μπορεί να αποδειχθεί το αντίθετο. Από τη φύση της η προπαγάνδα δεν έχει αρνητική υπόσταση, εκτός αν θεωρηθούν οι θρησκείες αρνητικοί φορείς προπαγάνδας. Για τη διάδοσή της χρησιμοποιούνται τα όποια διαθέσιμα μέσα, ενώ εμπλουτίζονται και με πληροφορίες. Ετσι, περισσότερη πληροφόρηση ισούται με περισσότερη προπαγάνδα.
Σήμερα ζούμε σε μία εποχή υπερπληροφόρησης, όπου είναι δυσκολότερο να ξεχωρίσει κάποιος τι είναι γνώση και τι πληροφορία. Επί της ουσίας, είμαστε αντιμέτωποι με την πρόκληση της εξακριβωμένης γνώσης, καθώς κυριαρχεί η εντύπωση ότι μέσα από το Διαδίκτυο έχουμε πρόσβαση στο σύνολό της. Επιπλέον, οι δημοσιογράφοι χάνουν την υπόληψή τους καθώς πολύς κόσμος δεν τους συνδέει, όπως πριν, με την ενημέρωσή του. Υπάρχουν αρκετοί που θεωρούν ότι η δημοσιογραφία είναι παρωχημένη, καθώς ο καθένας μπορεί να ενημερώνεται από άλλες διαδικτυακές πηγές. Εχουμε όλο και περισσότερα μέσα και όλο και λιγότερο φιλτράρισμα της πληροφορίας. Ως αποτέλεσμα, είναι η καλύτερη εποχή για τη χρήση της προπαγάνδας.
– Λίγο μετά την έναρξη της κρίσης, άρχισε να γίνεται λόγος για «εθνικό αφήγημα». Μπορούμε να την εξετάσουμε υπό το πρίσμα της προπαγάνδας;
– Η χρήση της έννοιας της κρίσης δεν είναι καινούργια, είναι μέρος της πανοπλίας κάθε πολιτικού που επιχειρεί να πείσει τις μάζες. Στα μαθήματα και τις διαλέξεις μου χρησιμοποιώ το ντοκιμαντέρ «Our Brand is crisis» επειδή αναδεικνύει την κυνικότητα, ή ακόμη χειρότερα, πόσο η σιγουριά των ανθρώπων της επικοινωνίας φτάνει στα όρια της αυταπάτης. Είναι ξεκάθαρο για μένα ότι η ελληνική κρίση μπορεί να εξιστορηθεί ως εξής: «Η Ελλάδα ζούσε εύπορα τόσο καιρό χάρις στην Ευρωπαϊκή Ενωση και τώρα εμείς, οι σκληρά εργαζόμενοι Ευρωπαίοι πολίτες, πρέπει να πληρώσουμε για τις πισίνες τους». Στο άκουσμά της είναι μία καταπληκτική ιστορία, καθώς συμπεριλαμβάνει τη σύγκρουση του καλού με το κακό και την αίσθηση της τιμής. Και τώρα, πρέπει όλοι να δουλέψουν σκληρότερα για να αποκατασταθεί η ελληνική αμαρτία. Η ιστορία αυτή, βέβαια, αποτελεί υπεραπλούστευση, εντούτοις υιοθετήθηκε από τους Ευρωπαίους που δεν διαπίστωσαν κάποιο πρόβλημα στη χρήση του ακρωνυμίου PIGS (Portugal, Ireland, Greece, Spain) για να κατηγοριοποιήσουν τις «αμαρτωλές» χώρες που έπρεπε να σωθούν. Η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι πλούσια, όμως τα πλούτη της δεν είναι δίκαια καταμερισμένα. Η προπαγάνδα σχετίζεται με τον μύθο και ένας μύθος που ζούμε καθημερινά είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση εγγυάται την ισονομία των πολιτών της και αποτρέπει κρίσεις, όπως οι πόλεμοι. Δυστυχώς, κάτι τέτοιο δεν είναι αλήθεια, όμως αρκετοί αρέσκονται στο να πιστεύουν μύθους, όπως ότι οι Ελληνες είναι τεμπέληδες και πρέπει να εργαστούν ακόμη περισσότερο. Αυτή είναι μία εμφανής προπαγάνδα, κατασκευασμένη από εταιρείες δημοσίων σχέσεων και επικοινωνίας στην προσπάθεια να δημιουργηθεί ένας ένοχος, αντί να υπάρξει μία προσπάθεια ανάλυσης και επεξήγησης μιας πολύ πιο σύνθετης πραγματικότητας, την οποία, πιθανώς, να μην είμαστε έτοιμοι να αποδεχθούμε.
– Εχει υποστηριχθεί ότι η δημοκρατικότητα είναι εγγενές χαρακτηριστικό των κοινωνικών δικτύων. Μπορεί να ειπωθεί ότι αποτελούν μέσα προπαγάνδας;
– Κάθε μέσο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιείται για τις ανάγκες της προπαγάνδας. Στην εποχή μας, ένα tweet μπορεί να θεωρηθεί αληθινό, αν δεν υπάρξει δημοσιογραφική παρέμβαση, ακόμη και αν πολλά από τα tweets πολιτικών και γνωστών προσωπικοτήτων γράφονται από ειδικούς της επικοινωνίας. Αναμφίβολα είναι μία επικίνδυνη πρακτική, από την άλλη όμως, πολλοί δημοσιογράφοι δεν ακολουθούν τον κώδικα δεοντολογίας και αναπαράγουν δελτία Τύπου από εταιρείες επικοινωνίας χωρίς να θέσουν ερωτήματα για το περιεχόμενό τους. Μπορεί να έχει έρθει η στιγμή για σκληρότερη εργασία, όχι για την εξασφάλιση περισσότερων χρημάτων αλλά για την ανασύσταση της σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ των δημοσιογράφων και των πολιτών.
– Κατά τη διάρκεια της ελληνικής κρίσης είδαμε πολλά αρνητικά στερεότυπα για τη χώρα μας σε ευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης. Τι θα μπορούσε να είχε κάνει η ελληνική ηγεσία απέναντι σε αυτά;
– Σε αυτήν την περίπτωση αντιμετωπίζουμε τη διπλωματία των δημοσίων σχέσεων. Η ελληνική ηγεσία θα έπρεπε πρώτα να εξασφαλίσει μία γενική συναίνεση σχετικά με το τι επιθυμεί ο ελληνικός λαός. Η Ελλάδα είναι περισσότερο γνωστή για τον τουρισμό. Είναι αυτή η εικόνα που θέλουν οι Ελληνες να τους αντιπροσωπεύει; Ενα τουριστικό μέρος με αρχαία μνημεία και παραλίες; Ισως θα έπρεπε να εξεταστεί μία πιο δυναμική προσέγγιση, η οποία να αναδεικνύει τη διαφορετικότητα και τη σύγχρονη Ελλάδα, αντί για μία χώρα μουσείων, δίχως αξιοκρατία και ισονομία. Μέσα από αυτό που λέγεται «Nation Branding», η Ελλάδα μπορεί να αλλάξει και να μορφοποιήσει την εικόνα της, όντας ενεργητική στην επικοινωνία της, αντί να αφήσει άλλους ανθρώπους να αφηγούνται την ιστορία της. Είναι μία μακρά διαδικασία, αλλά εφικτή, με την προϋπόθεση ότι οι Ελληνες θα κατανοήσουν ότι η κρίση απαιτεί μία λύση που θα οδηγεί προς το καλύτερο και όχι προς το χειρότερο.
– Οι αποκαλύψεις του Σνόουντεν προκάλεσαν αλυσίδα γεγονότων στις διεθνείς σχέσεις των ΗΠΑ και ανησυχίες σχετικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων στο Διαδίκτυο. Σας ανησυχεί το γεγονός ότι όλα αυτά μπορεί να ξεχαστούν;
– Ο Σνόουντεν είναι ένα είδος μοντέρνου Προμηθέα. Εδωσε στους ανθρώπους «τη φωτιά», αλλά εκείνοι έχουν καλύτερα θέματα ενασχόλησης για την ψυχαγωγία τους, όπως οι αδερφές Καρντάσιανς, οι Κάννες ή τα βιντεάκια με γάτες στο Youtube. Δεν μπορούμε διαρκώς να είμαστε προσηλωμένοι σε αρνητικές ειδήσεις και καταστροφές. Επίσης, χρειάζεται να πιστεύουμε ότι η ζωή συνεχίζεται και ότι η κυβέρνηση μας προστατεύει. Αυτό που έκανε ο Σνόουντεν ήταν ηρωικό, θυσίασε τη ζωή του κυριολεκτικά, για να δώσει αυτές τις πληροφορίες στον κόσμο. Φοβάμαι, όμως, ότι ο κόσμος δεν είναι ακόμη έτοιμος για έναν ήρωα που θέλει να τον διαφωτίσει. Ηγέτες όπως ο Πούτιν και ο Ομπάμα κατανοούν ότι οι πολίτες τους δεν θέλουν την αλήθεια, θέλουν κάτι εντυπωσιακό, κάτι εκθαμβωτικό. Μία ωραία φωτογραφία του Ομπάμα να παίζει μπάσκετ ή του Πούτιν να παίζει χόκεϊ επί πάγου θα έχουν πολύ πιο θετικό αντίκτυπο από μία έκθεση για τη χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών στην Κριμαία. Ακόμη κι έτσι, όμως, είμαι ευγνώμων για τη συνεισφορά του Ασάντζ και του Σνόουντεν στην ενημέρωση των πολιτών και είμαι πεπεισμένος ότι θα κάνουν τη διαφορά. Απαιτείται χρόνος και προσπάθεια αλλά θα προκαλέσουν σημαντικές αλλαγές. Αυτή είναι η πεποίθησή μου.
*O Ετιέν Οζέ κατάγεται από τη Γαλλία, έχει διδακτορικό στις Κοινωνικές Επιστήμες, ενώ έχει κάνει σπουδές σχετικές με τον κινηματογράφο, την Πολιτική Επιστήμη και την Κοινωνιολογία. Είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Εράσμους, στο Ρότερνταμ, στο Πανεπιστήμιο του Κρεμς και αλλού. Εχει γράψει δύο βιβλία σχετικά με την προπαγάνδα και ένα μυθιστόρημα.
Το «εθνικό αφήγημα», την ιστορία της κρίσης, το ξεχασμένο ακρωνύμιο «PIGS» για τις σπάταλες χώρες της Νότιας Ευρώπης εξετάζει ο Ετιέν Οζέ*, ένας αφοσιωμένος μελετητής της προπαγάνδας, σε συνέντευξή του στην «Κ». Ο Γάλλος καθηγητής και συγγραφέας αναλύει τη χειραγώγηση της πληροφόρησης στο ψηφιακό περιβάλλον, εξετάζει το αφήγημα της κρίσης και πώς αυτό διαμορφώνεται από τις εταιρείες των δημοσίων σχέσεων, ενώ χαρακτηρίζει τον Εντουαρντ Σνόουντεν «μοντέρνο Προμηθέα».
– Στο σημερινό ψηφιακό περιβάλλον, πόσο δύσκολο είναι για τον πολίτη να ξεχωρίσει τι είναι ορθή πληροφόρηση και τι προπαγάνδα;
– Η προπαγάνδα, για να το θέσω απλά, είναι ο έλεγχος των πεποιθήσεων των ανθρώπων. Δεν περιστρέφεται γύρω από την αλήθεια ή το ψέμα, αλλά γύρω από τη δημιουργία ιστοριών οι οποίες θα θεωρούνται αληθείς, καθώς δεν μπορεί να αποδειχθεί το αντίθετο. Από τη φύση της η προπαγάνδα δεν έχει αρνητική υπόσταση, εκτός αν θεωρηθούν οι θρησκείες αρνητικοί φορείς προπαγάνδας. Για τη διάδοσή της χρησιμοποιούνται τα όποια διαθέσιμα μέσα, ενώ εμπλουτίζονται και με πληροφορίες. Ετσι, περισσότερη πληροφόρηση ισούται με περισσότερη προπαγάνδα.
Σήμερα ζούμε σε μία εποχή υπερπληροφόρησης, όπου είναι δυσκολότερο να ξεχωρίσει κάποιος τι είναι γνώση και τι πληροφορία. Επί της ουσίας, είμαστε αντιμέτωποι με την πρόκληση της εξακριβωμένης γνώσης, καθώς κυριαρχεί η εντύπωση ότι μέσα από το Διαδίκτυο έχουμε πρόσβαση στο σύνολό της. Επιπλέον, οι δημοσιογράφοι χάνουν την υπόληψή τους καθώς πολύς κόσμος δεν τους συνδέει, όπως πριν, με την ενημέρωσή του. Υπάρχουν αρκετοί που θεωρούν ότι η δημοσιογραφία είναι παρωχημένη, καθώς ο καθένας μπορεί να ενημερώνεται από άλλες διαδικτυακές πηγές. Εχουμε όλο και περισσότερα μέσα και όλο και λιγότερο φιλτράρισμα της πληροφορίας. Ως αποτέλεσμα, είναι η καλύτερη εποχή για τη χρήση της προπαγάνδας.
– Λίγο μετά την έναρξη της κρίσης, άρχισε να γίνεται λόγος για «εθνικό αφήγημα». Μπορούμε να την εξετάσουμε υπό το πρίσμα της προπαγάνδας;
– Η χρήση της έννοιας της κρίσης δεν είναι καινούργια, είναι μέρος της πανοπλίας κάθε πολιτικού που επιχειρεί να πείσει τις μάζες. Στα μαθήματα και τις διαλέξεις μου χρησιμοποιώ το ντοκιμαντέρ «Our Brand is crisis» επειδή αναδεικνύει την κυνικότητα, ή ακόμη χειρότερα, πόσο η σιγουριά των ανθρώπων της επικοινωνίας φτάνει στα όρια της αυταπάτης. Είναι ξεκάθαρο για μένα ότι η ελληνική κρίση μπορεί να εξιστορηθεί ως εξής: «Η Ελλάδα ζούσε εύπορα τόσο καιρό χάρις στην Ευρωπαϊκή Ενωση και τώρα εμείς, οι σκληρά εργαζόμενοι Ευρωπαίοι πολίτες, πρέπει να πληρώσουμε για τις πισίνες τους». Στο άκουσμά της είναι μία καταπληκτική ιστορία, καθώς συμπεριλαμβάνει τη σύγκρουση του καλού με το κακό και την αίσθηση της τιμής. Και τώρα, πρέπει όλοι να δουλέψουν σκληρότερα για να αποκατασταθεί η ελληνική αμαρτία. Η ιστορία αυτή, βέβαια, αποτελεί υπεραπλούστευση, εντούτοις υιοθετήθηκε από τους Ευρωπαίους που δεν διαπίστωσαν κάποιο πρόβλημα στη χρήση του ακρωνυμίου PIGS (Portugal, Ireland, Greece, Spain) για να κατηγοριοποιήσουν τις «αμαρτωλές» χώρες που έπρεπε να σωθούν. Η Ευρωπαϊκή Ενωση είναι πλούσια, όμως τα πλούτη της δεν είναι δίκαια καταμερισμένα. Η προπαγάνδα σχετίζεται με τον μύθο και ένας μύθος που ζούμε καθημερινά είναι ότι η Ευρωπαϊκή Ενωση εγγυάται την ισονομία των πολιτών της και αποτρέπει κρίσεις, όπως οι πόλεμοι. Δυστυχώς, κάτι τέτοιο δεν είναι αλήθεια, όμως αρκετοί αρέσκονται στο να πιστεύουν μύθους, όπως ότι οι Ελληνες είναι τεμπέληδες και πρέπει να εργαστούν ακόμη περισσότερο. Αυτή είναι μία εμφανής προπαγάνδα, κατασκευασμένη από εταιρείες δημοσίων σχέσεων και επικοινωνίας στην προσπάθεια να δημιουργηθεί ένας ένοχος, αντί να υπάρξει μία προσπάθεια ανάλυσης και επεξήγησης μιας πολύ πιο σύνθετης πραγματικότητας, την οποία, πιθανώς, να μην είμαστε έτοιμοι να αποδεχθούμε.
– Εχει υποστηριχθεί ότι η δημοκρατικότητα είναι εγγενές χαρακτηριστικό των κοινωνικών δικτύων. Μπορεί να ειπωθεί ότι αποτελούν μέσα προπαγάνδας;
– Κάθε μέσο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και χρησιμοποιείται για τις ανάγκες της προπαγάνδας. Στην εποχή μας, ένα tweet μπορεί να θεωρηθεί αληθινό, αν δεν υπάρξει δημοσιογραφική παρέμβαση, ακόμη και αν πολλά από τα tweets πολιτικών και γνωστών προσωπικοτήτων γράφονται από ειδικούς της επικοινωνίας. Αναμφίβολα είναι μία επικίνδυνη πρακτική, από την άλλη όμως, πολλοί δημοσιογράφοι δεν ακολουθούν τον κώδικα δεοντολογίας και αναπαράγουν δελτία Τύπου από εταιρείες επικοινωνίας χωρίς να θέσουν ερωτήματα για το περιεχόμενό τους. Μπορεί να έχει έρθει η στιγμή για σκληρότερη εργασία, όχι για την εξασφάλιση περισσότερων χρημάτων αλλά για την ανασύσταση της σχέσης εμπιστοσύνης μεταξύ των δημοσιογράφων και των πολιτών.
– Κατά τη διάρκεια της ελληνικής κρίσης είδαμε πολλά αρνητικά στερεότυπα για τη χώρα μας σε ευρωπαϊκά μέσα ενημέρωσης. Τι θα μπορούσε να είχε κάνει η ελληνική ηγεσία απέναντι σε αυτά;
– Σε αυτήν την περίπτωση αντιμετωπίζουμε τη διπλωματία των δημοσίων σχέσεων. Η ελληνική ηγεσία θα έπρεπε πρώτα να εξασφαλίσει μία γενική συναίνεση σχετικά με το τι επιθυμεί ο ελληνικός λαός. Η Ελλάδα είναι περισσότερο γνωστή για τον τουρισμό. Είναι αυτή η εικόνα που θέλουν οι Ελληνες να τους αντιπροσωπεύει; Ενα τουριστικό μέρος με αρχαία μνημεία και παραλίες; Ισως θα έπρεπε να εξεταστεί μία πιο δυναμική προσέγγιση, η οποία να αναδεικνύει τη διαφορετικότητα και τη σύγχρονη Ελλάδα, αντί για μία χώρα μουσείων, δίχως αξιοκρατία και ισονομία. Μέσα από αυτό που λέγεται «Nation Branding», η Ελλάδα μπορεί να αλλάξει και να μορφοποιήσει την εικόνα της, όντας ενεργητική στην επικοινωνία της, αντί να αφήσει άλλους ανθρώπους να αφηγούνται την ιστορία της. Είναι μία μακρά διαδικασία, αλλά εφικτή, με την προϋπόθεση ότι οι Ελληνες θα κατανοήσουν ότι η κρίση απαιτεί μία λύση που θα οδηγεί προς το καλύτερο και όχι προς το χειρότερο.
– Οι αποκαλύψεις του Σνόουντεν προκάλεσαν αλυσίδα γεγονότων στις διεθνείς σχέσεις των ΗΠΑ και ανησυχίες σχετικά με την προστασία των προσωπικών δεδομένων στο Διαδίκτυο. Σας ανησυχεί το γεγονός ότι όλα αυτά μπορεί να ξεχαστούν;
– Ο Σνόουντεν είναι ένα είδος μοντέρνου Προμηθέα. Εδωσε στους ανθρώπους «τη φωτιά», αλλά εκείνοι έχουν καλύτερα θέματα ενασχόλησης για την ψυχαγωγία τους, όπως οι αδερφές Καρντάσιανς, οι Κάννες ή τα βιντεάκια με γάτες στο Youtube. Δεν μπορούμε διαρκώς να είμαστε προσηλωμένοι σε αρνητικές ειδήσεις και καταστροφές. Επίσης, χρειάζεται να πιστεύουμε ότι η ζωή συνεχίζεται και ότι η κυβέρνηση μας προστατεύει. Αυτό που έκανε ο Σνόουντεν ήταν ηρωικό, θυσίασε τη ζωή του κυριολεκτικά, για να δώσει αυτές τις πληροφορίες στον κόσμο. Φοβάμαι, όμως, ότι ο κόσμος δεν είναι ακόμη έτοιμος για έναν ήρωα που θέλει να τον διαφωτίσει. Ηγέτες όπως ο Πούτιν και ο Ομπάμα κατανοούν ότι οι πολίτες τους δεν θέλουν την αλήθεια, θέλουν κάτι εντυπωσιακό, κάτι εκθαμβωτικό. Μία ωραία φωτογραφία του Ομπάμα να παίζει μπάσκετ ή του Πούτιν να παίζει χόκεϊ επί πάγου θα έχουν πολύ πιο θετικό αντίκτυπο από μία έκθεση για τη χρήση μη επανδρωμένων αεροσκαφών στην Κριμαία. Ακόμη κι έτσι, όμως, είμαι ευγνώμων για τη συνεισφορά του Ασάντζ και του Σνόουντεν στην ενημέρωση των πολιτών και είμαι πεπεισμένος ότι θα κάνουν τη διαφορά. Απαιτείται χρόνος και προσπάθεια αλλά θα προκαλέσουν σημαντικές αλλαγές. Αυτή είναι η πεποίθησή μου.
*O Ετιέν Οζέ κατάγεται από τη Γαλλία, έχει διδακτορικό στις Κοινωνικές Επιστήμες, ενώ έχει κάνει σπουδές σχετικές με τον κινηματογράφο, την Πολιτική Επιστήμη και την Κοινωνιολογία. Είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Εράσμους, στο Ρότερνταμ, στο Πανεπιστήμιο του Κρεμς και αλλού. Εχει γράψει δύο βιβλία σχετικά με την προπαγάνδα και ένα μυθιστόρημα.
Η ακαδημαϊκή ενασχόλησή του με τον τομέα της επικοινωνίας τού έδωσε τα ερμηνευτικά εργαλεία για να κατανοήσει τις αρχές και τις εκφάνσεις της προπαγάνδας. Υπό αυτό το πρίσμα παρακολούθησε και την ελληνική κρίση και γι’ αυτά τα ζητήματα θα μιλήσει στο αμφιθέατρο της Τεχνόπολης, στο Γκάζι, τη Δευτέρα 2 Ιουνίου, συμμετέχοντας στην Ημερίδα «Προσωπικά Δεδομένα, Προπαγάνδα και Ελευθερία του Τύπου».
Πηγή: www.kathimerini.gr 01.06.2014
Ε. Οζέ: «Η καλύτερη εποχή της προπαγάνδας»
Ε. Οζέ: «Η καλύτερη εποχή της προπαγάνδας»
http://www.kathimerini.gr/769447/article/proswpa/synentey3eis/e-oze-h-kalyterh-epoxh-ths-propagandas
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου